|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
शिवनेरी किल्ला हा महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर शहराजवळ वसलेला एक ऐतिहासिक गड आहे. हा किल्ला मराठा साम्राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे जन्मस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या जन्मामुळे या किल्ल्याला महाराष्ट्राच्या इतिहासात अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
या लेखात आपण शिवनेरी किल्ल्याची संपूर्ण माहिती, इतिहास, रचना आणि पर्यटनाचे महत्त्व जाणून घेऊया.
शिवनेरी किल्ल्याचा परिचय
- हा किल्ला नाणेघाट डोंगररांगांमध्ये, समुद्रसपाटीपासून सुमारे ३,५०० फूट उंचीवर वसलेला आहे.
- पुणे शहरापासून १०५ किमी व जुन्नर शहरापासून ४ किमी अंतरावर आहे.
- हा गिरिदुर्ग प्रकारातील किल्ला आहे.
- भारत सरकारने २६ मे १९०९ रोजी या किल्ल्याला राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक घोषित केले.
- किल्ल्याचा आकार भगवान शंकराच्या पिंडीसारखा असून, चारही बाजूंनी खड्या उतारामुळे तो जिंकणे कठीण मानले जाते.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
उत्पत्ती आणि प्रारंभिक इतिहास
- शिवनेरी किल्ल्याची स्थापना इ.स. ११७० मध्ये झाली.
- सातवाहन, चालुक्य व राष्ट्रकूट यांच्या राजवटीत हा किल्ला होता.
- यादवांनी ११७० ते १३०८ या काळात येथे आपले राज्य प्रस्थापित केले.
- नाणेघाट हा प्राचीन व्यापारी मार्ग असल्याने, या मार्गावरील सुरक्षेसाठी या किल्ल्याची निर्मिती झाली.
- इ.स. १४४३ मध्ये मलिक-उल-तुजार याने यादवांचा पराभव करून हा किल्ला ताब्यात घेतला.
मराठा साम्राज्याशी नाते
- इ.स. १५९५ मध्ये मालोजी भोसले (छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आजोबा) यांना निजामशहाने शिवनेरी व चाकण किल्ले दिले.
- १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी जिजाबाई यांनी शिवनेरीवर छत्रपती शिवाजी महाराजांना जन्म दिला.
- १६३२ मध्ये जिजाबाई व शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला सोडला.
- १६३७ मध्ये किल्ला मुघलांच्या ताब्यात गेला.
- १७१६ मध्ये शाहू महाराजांनी हा किल्ला परत मराठा साम्राज्यात आणला.
किल्ल्याची रचना व वैशिष्ट्ये
शिवनेरी किल्ल्याला सात भव्य दरवाजे आहेत, जे “राजमार्ग” किंवा “सखली वाट” म्हणून ओळखले जातात.
- महा दरवाजा
- परवाना दरवाजा
- हत्ती दरवाजा
- पीर दरवाजा
- शिपाई दरवाजा
- फटाक दरवाजा
- कुलूप दरवाजा
याशिवाय, किल्ल्यावर एक साखळी दरवाजा आहे, जिथे साखळी धरून चढावे लागते.
प्रमुख स्थळे
- शिवाई देवी मंदिर – असे मानले जाते की शिवाजी महाराजांचे नाव या देवीवरून ठेवण्यात आले.
- जिजाबाईंचा महाल (शिवकुंज) – येथेच शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला. येथे जिजाबाई व बाल शिवाजी यांच्या मूर्ती आहेत.
- गंगा-जमुना टाकी – किल्ल्याच्या पाणीपुरवठ्याचा मुख्य स्रोत.
- कडेलोट बुरूज – गुन्हेगारांना खाली ढकलून शिक्षा दिली जात असे. (उंची सुमारे १,५०० फूट)
- अंबरखाना – धान्य साठवण्याची जागा (आता जीर्णावस्थेत).
- कमानी मशीद व हमामखाना – प्रार्थनेसाठी मशीद व गरम पाण्याची व्यवस्था असलेला हमामखाना.
- बदामी तलाव – पाण्याचा साठा करणारी महत्त्वाची रचना.
पर्यटन आणि ट्रेकिंग
- किल्ल्यावर पोहोचण्यासाठी सुमारे ३० मिनिटांचा ट्रेक करावा लागतो.
- प्रवेशासाठी कोणतेही शुल्क आकारले जात नाही.
- भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ:
- ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर (पर्यटकांची गर्दी)
- पावसाळ्यात (जून–सप्टेंबर) निसर्गरम्य दृश्ये, परंतु पायवाट निसरडी असल्याने काळजी घ्यावी.
- उन्हाळ्यात सकाळी किंवा संध्याकाळी भेट देणे सोयीचे.
कसे पोहोचाल?
- रस्त्याने – पुणे/मुंबईहून बस किंवा खाजगी वाहनाने जुन्नर (पुण्यापासून १०५ किमी).
- रेल्वे – पुणे रेल्वे स्टेशन जवळचे.
- विमानतळ – पुणे-लोहगाव विमानतळ सर्वात जवळचे.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व
- शिवनेरी किल्ला हा केवळ लष्करी ठाणे नव्हते, तर मराठा साम्राज्य स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावणारा गड आहे.
- छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान म्हणून हा किल्ला मराठ्यांच्या शौर्याचे व स्वराज्याच्या स्वप्नाचे प्रतीक आहे.
- १६७३ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीचे डॉ. जॉन फ्रायर यांनी किल्ला पाहून येथे हजार कुटुंबांना सात वर्षे पुरेल एवढा शिधा साठवला होता, असे नोंदवले.
- २०२१ मध्ये, हा किल्ला युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत “मराठा लष्करी स्थापत्यकला” अंतर्गत समाविष्ट झाला.
निष्कर्ष
शिवनेरी किल्ला हा इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमी आणि साहसप्रेमींसाठी आदर्श ठिकाण आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान म्हणून हा किल्ला मराठा संस्कृती व शौर्याचा वारसा जपतो.
त्याची भक्कम तटबंदी, सात दरवाजे आणि ऐतिहासिक स्थळे पाहताना प्रत्येक पाऊलावर इतिहास जिवंत होतो. जर तुम्ही शिवभक्त असाल किंवा मराठा इतिहास जाणून घ्यायचा असेल, तर शिवनेरी किल्ल्याला भेट देणे हा अविस्मरणीय अनुभव ठरेल.
