|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
सिंधुताई सपकाळ, ज्यांना प्रेमाने “माई” म्हणून ओळखले जाते, या भारतीय समाजसेविका आणि अनाथ मुलांच्या पालनपोषणासाठी समर्पित व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्यांचे जीवन हे संघर्ष, प्रेरणा आणि करुणेची कहाणी आहे. त्यांनी स्वतःच्या दुखःदायी अनुभवांना मागे टाकून हजारो अनाथ मुलांना आधार दिला आणि त्यांना नवीन जीवनाची दिशा दाखवली. या लेखात आपण सिंधुताई सपकाळ यांचे जीवन, कार्य, पुरस्कार आणि सामाजिक योगदान याबद्दल मराठीत सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
जन्म आणि बालपण
सिंधुताई सपकाळ यांचा जन्म १४ नोव्हेंबर १९४८ रोजी महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्यातील पिंप्री मेघे या छोट्याशा गावात झाला.
- वडील : अभिमान साठे (गुरे पाळण्याचे काम)
- आई : पारंपरिक विचारसरणीची
- आर्थिक परिस्थिती : अतिशय हलाखीची
मुलगी असल्याने त्यांना “चिंधी” (फाटलेल्या कापडाचा तुकडा) असे टोपणनाव मिळाले. वडिलांनी शिकवण्याचा प्रयत्न केला, पण सामाजिक व कौटुंबिक बंधनांमुळे त्यांना फक्त चौथी इयत्तेपर्यंत शिक्षण घेता आले. शिक्षणाची तीव्र इच्छा असूनही त्यांना गुरे राखणे आणि घरकाम करणे भाग होते.
विवाह आणि सुरुवातीचा संघर्ष
- वयाच्या १०व्या वर्षी त्यांचे लग्न श्रीहरी सपकाळ यांच्याशी झाले, जे त्यांच्यापेक्षा २० वर्षांनी मोठे होते.
- लग्नानंतर त्या वर्धा जिल्ह्यातील नवरगाव येथे गेल्या.
- सासरी त्यांना तीव्र छळ सहन करावा लागला.
वयाच्या १८व्या वर्षीपर्यंत त्यांना तीन मुलं झाली. चौथ्या वेळी गर्भवती असताना त्यांनी गावातील अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला. जमीनदार व वन खात्याने महिलांना मजुरी नाकारली होती. सिंधुताईंनी बंड पुकारले आणि लढा जिंकला.
परंतु, जमीनदाराने त्यांच्या चारित्र्यावर खोटे आरोप केले. पतीने त्यांच्यावर विश्वास न ठेवता त्यांना मारहाण करून घराबाहेर काढले. त्या वेळी त्या नऊ महिन्यांच्या गर्भवती होत्या. गोठ्यातच त्यांनी मुलगी ममता हिला जन्म दिला.
गावकरी व सख्खी आई यांनीही त्यांना नाकारले. अखेर नवजात लेकरासह त्या रस्त्यावर आल्या.
जीवनातील कठीण काळ
घर आणि आधार गमावल्यानंतर सिंधुताईंनी रेल्वे स्टेशन, स्मशानभूमी व रस्त्यावर भीक मागून जगणे सुरू केले.
- परभणी, नांदेड, मनमाड या ठिकाणी रेल्वे स्टेशनांवर अन्नासाठी भटकल्या.
- पिंपराळा स्टेशन (जळगाव) येथे आत्महत्येचा विचार केला, पण मुलीच्या भविष्यासाठी मागे फिरल्या.
- रेल्वे स्टेशनवर भिकाऱ्यांसोबत अन्न वाटून खाताना त्यांना अनाथांच्या दुःखाची जाणीव झाली.
अनाथांची माई: सामाजिक कार्याची सुरुवात
सिंधुताईंनी ठरवले की त्या प्रत्येक अनाथाची आई होतील.
- स्वतःची मुलगी ममता हिला पुण्यातील सेवासदन येथे शिक्षणासाठी सोपवले.
- १९९४ मध्ये पुण्याजवळ पुरंदर तालुक्यात ममता बाल सदन ची स्थापना केली.
त्यांनी स्थापन केलेल्या संस्था
- सन्मती बाल निकेतन, हडपसर, पुणे
- सावित्रीबाई फुले मुलींचे वसतिगृह, चिखलदरा
- अभिमान बाल भवन, वर्धा
- गोपिका गाईरक्षण केंद्र, वर्धा
- सप्तसिंधू महिला आधार, बालसंगोपन व शिक्षण संस्था, पुणे
👉 या संस्थांद्वारे त्यांनी १,२०० हून अधिक अनाथ मुलांना दत्तक घेतले.
त्यांच्या कुटुंबात आज :
- २०७ जावई
- ३६ सून
- जवळपास १,००० नातवंडे
प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व
- त्या उत्कृष्ट वक्त्या आणि कवयित्री होत्या.
- त्यांचे म्हणणे : “स्त्री कधीच हरत नाही, कारण तिला वेदनेची जाण आहे.”
- त्यांना बहिणाबाई चौधरी आणि सुरेश भट यांच्या कवितांनी प्रेरणा दिली.
- स्वतःच्या कवितांमधून वेदना आणि प्रेरणा व्यक्त करत.
पुरस्कार आणि सन्मान
सिंधुताई सपकाळ यांना २७३ हून अधिक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले.
प्रमुख पुरस्कार
- पद्मश्री पुरस्कार (२०२१)
- नारी शक्ती पुरस्कार (२०१७) – भारताचे राष्ट्रपती यांच्याकडून
- अहिल्याबाई होळकर पुरस्कार (२०१०) – महाराष्ट्र शासन
- रिअल हिरोज पुरस्कार (२०१२) – CNN-IBN व रिलायन्स फाउंडेशन
- मदर तेरेसा पुरस्कार (२०१३) – सामाजिक न्यायासाठी
- वोक्हार्ट फाउंडेशन सोशल वर्कर ऑफ द इयर (२०१६)
👉 सर्व पुरस्कारांची रक्कम त्यांनी त्यांच्या संस्थेसाठी वापरली.
मृत्यू
४ जानेवारी २०२२ रोजी, पुण्यातील गॅलक्सी हॉस्पिटलमध्ये हृदयविकाराच्या झटक्याने वयाच्या ७३ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.
काही आठवडे आधी त्यांच्यावर डायफ्रामॅटिक हर्नियाची शस्त्रक्रिया झाली होती, व नंतर फुफ्फुसाचा संसर्ग झाला.
चित्रपट आणि साहित्य
- त्यांच्यावर आधारित “मी सिंधुताई सपकाळ” हा मराठी चित्रपट २०१० मध्ये प्रदर्शित झाला.
- अभिनेत्री : तेजस्विनी पंडित
- हा चित्रपट ५४व्या लंडन चित्रपट महोत्सवात प्रदर्शित झाला.
- त्यांच्या जीवनावर आधारित अनेक पुस्तके व माहितीपटही प्रकाशित झाले.
निष्कर्ष
सिंधुताई सपकाळ यांचे जीवन हे धैर्य, करुणा आणि समर्पणाचे प्रतीक आहे. त्यांनी स्वतःच्या दुखाला मागे टाकून हजारो अनाथ मुलांना नवजीवन दिले. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतात. त्या खऱ्या अर्थाने “अनाथांची माई” होत्या, आणि त्यांचा वारसा त्यांच्या संस्था व मुलांच्या यशातून कायम जिवंत राहील.
