|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
वेरूळ लेणी (Ellora Caves) ही महाराष्ट्रातील छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे औरंगाबाद) जिल्ह्यातील वेरूळ गावाजवळ असलेली जगप्रसिद्ध ऐतिहासिक व सांस्कृतिक स्थळे आहेत. सातमाळा डोंगररांगेतील चारणंद्री टेकड्यांमध्ये कोरलेल्या या लेण्या भारतीय रॉक-कट स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना आहेत.
येथे एकूण ३४ लेण्या असून त्या बौद्ध, हिंदू आणि जैन धर्माशी संबंधित आहेत.
- लेणी क्र. १ ते १२ : बौद्ध लेणी
- लेणी क्र. १३ ते २९ : हिंदू लेणी
- लेणी क्र. ३० ते ३४ : जैन लेणी
या लेण्यांना १९५१ मध्ये राष्ट्रीय स्मारक आणि १९८३ मध्ये युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित करण्यात आले.
वेरूळ लेणींची रचना व वैशिष्ट्ये
१. बौद्ध लेणी (१ ते १२)
- विहार (निवासस्थान) व चैत्यगृह (प्रार्थनास्थळ) म्हणून वापर.
- लेणी क्र. १० (विश्वकर्मा लेणी) – भव्य बुद्ध स्तूप.
- लेणी क्र. ११ (दो ताल) व क्र. १२ (तीन ताल) – दोन व तीन मजली विहार.
- बुद्ध जीवनकथा व जातक कथांवरील कोरीवकाम.
२. हिंदू लेणी (१३ ते २९)
- जटिल रचना व भव्य शिल्पकलेसाठी प्रसिद्ध.
- लेणी क्र. १६ (कैलास मंदिर) – जगातील सर्वात मोठे एकखांबी खडकात कोरलेले मंदिर (राष्ट्रकूट राजा कृष्ण प्रथम, इ.स. ७५७-७८३).
- लेणी क्र. १५ (दशावतार) – शिव व विष्णूच्या विविध अवतारांचे चित्रण.
- लेणी क्र. २१ (रामेश्वर) – शिव-पार्वती कथांचे शिल्प.
- लेणी क्र. २९ (धूमर लेणी) – ‘व्हेल गंगा’ धबधबा (मॉन्सूनमध्ये आकर्षक).
३. जैन लेणी (३० ते ३४)
- सूक्ष्म कोरीवकाम व जैन तीर्थंकरांच्या मूर्ती.
- लेणी क्र. ३० (छोटा कैलास) – सुंदर मूर्ती व कलाकुसर.
- लेणी क्र. ३२ (इंद्र सभा) – भव्य खांब व जैन कला.
- इ.स. ८वे ते १३वे शतक याकाळात निर्मित.
कैलास मंदिर : वेरूळ लेणींचा मुकुट
- एका खडकातून कोरलेले भव्य रथाच्या आकाराचे मंदिर.
- मंदिराच्या भिंतींवर रामायण व महाभारत प्रसंग कोरलेले.
- राष्ट्रकूट राजा दंतीदुर्ग यांचा शिलालेख येथे आढळतो.
- मॉन्सूनमध्ये येथील व्हेल गंगा धबधबा मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालतो.
वेरूळ लेणींचे ऐतिहासिक महत्त्व
- राष्ट्रकूट राजवंश : लेण्यांची निर्मिती प्रामुख्याने ह्या काळात.
- धर्मनिरपेक्षता : बौद्ध, हिंदू, जैन लेण्या एकत्र → धार्मिक सहिष्णुतेचे प्रतीक.
- युनेस्को वारसा स्थळ : १९८३ पासून जागतिक कीर्ती.
भेट देण्याची माहिती
- स्थानपत्ता : वेरूळ लेणी, एलोरा केव्ह रोड, छत्रपती संभाजीनगर, महाराष्ट्र – ४३१००५
- अंतर :
- संभाजीनगर शहरापासून – ३० किमी
- रेल्वे स्थानक – २८ किमी
- विमानतळ – ३५ किमी
- वेळ : सकाळी ६ ते सायंकाळी ६ (मंगळवारी बंद)
- सर्वोत्तम वेळ : ऑक्टोबर ते मार्च
तिकीट दर
- भारतीय व सार्क नागरिक – ₹४०
- विदेशी पर्यटक – ₹६००
- १५ वर्षांखालील मुले – मोफत
- कॅमेरा शुल्क – ₹२५
- पार्किंग – कारसाठी ₹३०
- ऑनलाइन बुकिंग उपलब्ध
प्रवास कसा कराल?
- रस्त्याने : संभाजीनगरहून बस/टॅक्सी
- रेल्वेने : संभाजीनगर स्थानक (मुंबई व दिल्लीशी जोडलेले)
- विमानाने : संभाजीनगर विमानतळ
जवळील प्रेक्षणीय स्थळे
- घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर – १ किमी (१२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक).
- अजिंठा लेणी – १०५ किमी (भित्तिचित्रांसाठी प्रसिद्ध).
वेरूळ लेणी का भेट द्यावी?
- इतिहास व संस्कृतीचा अनमोल ठेवा
- स्थापत्यशास्त्राचा चमत्कार – कैलास मंदिर
- युनेस्को वारसा स्थळ – जागतिक आकर्षण
- नैसर्गिक सौंदर्य – मॉन्सूनमधील हिरवळ व धबधबा
निष्कर्ष
वेरूळ लेणी हे केवळ एक पर्यटन स्थळ नाही, तर भारतीय कला, धर्मनिरपेक्षता आणि स्थापत्यशास्त्राचे प्रतीक आहे. बौद्ध, हिंदू व जैन धर्मांच्या एकत्रित लेण्या आणि कैलास मंदिराची भव्यता यामुळे हे स्थळ अभिमानास्पद आहे.
जर तुम्ही इतिहास, कला आणि स्थापत्याचे चाहते असाल तर वेरूळ लेणींची सफर हा अविस्मरणीय अनुभव ठरेल.
