वेरूळ लेणी ही महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यात वसलेली एक प्रसिद्ध ऐतिहासिक स्थळ आहे. ही लेणी छत्रपती संभाजी नगर शहरापासून सुमारे 30 किलोमीटर अंतरावर वेरूळ गावात स्थित आहेत. वेरूळ लेणी जगप्रसिद्ध असून, त्यांची निर्मिती 5 व्या ते 10 व्या शतकादरम्यान झाली आहे.
वेरूळ लेण्यांचा इतिहास
वेरूळ लेण्यांमधील सर्वात प्रसिद्ध असलेले कैलास मंदिर हे राष्ट्रकूट राजा कृष्ण प्रथम यांच्या काळात बांधले गेले. या लेण्यांपैकी क्रमांक 10 च्या गुहेच्या मागील भिंतीवर राष्ट्रकूट राजा दंतीदुर्ग याचा शिलालेख सापडला आहे, जो इ.स. 753 ते 757 या कालावधीतील आहे. राजा दंतीदुर्ग हा कैलास मंदिराचे निर्माण करणारा राजा कृष्ण प्रथम याचा काका होता. त्यामुळे कैलास मंदिराचे बांधकाम इ.स. 757 ते 783 दरम्यान झाले असावे, असा अंदाज आहे.
बौद्ध लेणी समूह
वेरूळ लेण्यांमध्ये एकूण 34 बौद्ध लेणी आहेत. या लेणींमध्ये विहार, प्रार्थनागृहे, बौद्ध भिक्षूंची निवासस्थाने आणि स्वयंपाकघर अशा विविध रचना आढळतात. येथे गौतम बुद्धांची शिल्पे आणि बोधिसत्वांच्या मूर्ती प्रामुख्याने पाहायला मिळतात.
या बौद्ध लेणी समूहातील काही महत्त्वाच्या लेण्या पुढीलप्रमाणे आहेत:
लेणी क्रमांक 1
ही बुद्धकालीन खोदकाम केलेली लेणी असून, त्यात 8 खोल्या आहेत. या लेण्यांमध्ये भिक्षू राहत असत. ही लेणी अतिशय कलात्मक असून, येथे बुद्ध आणि तारा बोधिसत्त्वांच्या आकृत्या रेखाटलेल्या आहेत.
लेणी क्रमांक 3
ही लेणी क्रमांक 2 प्रमाणेच आहे.
लेणी क्रमांक 4
ही दोन मजली लेणी असून, येथे बुद्ध आणि इतर बौद्ध विभूतींच्या आकृत्या कोरलेल्या आहेत.
विश्वकर्मा लेणे (क्रमांक 10)
या बौद्ध लेणी समूहातील सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण लेणे म्हणजे विश्वकर्मा लेणे होय. येथे प्रार्थनागृह असून, अप्सरा आणि ध्यानस्थ बुद्ध भिक्षूंची शिल्पे उत्कृष्टरीत्या कोरली गेली आहेत.
हिंदू लेणी समूह
वेरूळ लेण्यांमधील हिंदू लेणी समूहात एकूण 17 लेणी आहेत. यातील कैलास मंदिर हे सर्वात प्रसिद्ध आणि भव्य लेणे आहे. हे एका अखंड दगडात कोरलेले असून, प्राचीन भारतीय वास्तुकला आणि शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना मानला जातो.
कैलास मंदिर हे डोंगराच्या माथ्यावरून खाली कोरलेले असून, त्याची उंची सुमारे 100 फूट आहे. या मंदिराच्या निर्मितीसाठी ‘आधी कळस, मग पाया’ अशी पद्धत वापरली गेली.याशिवाय, या मंदिरावर विविध देव-देवतांची आणि पौराणिक कथांची नक्षीकाम केलेली शिल्पे पाहायला मिळतात.
जैन लेणी समूह
वेरूळ लेण्यांमध्ये 5 जैन लेणी आहेत. या लेण्यांमध्ये तीर्थंकरांच्या मूर्ती आणि यक्ष-यक्षिणींची शिल्पे आढळतात. इंद्रसभा लेणे (क्रमांक 32) हे जैन लेणी समूहातील सर्वात महत्त्वाचे लेणे मानले जाते.
वेरूळ लेण्यांचे वास्तुशिल्प
वेरूळ लेण्यांचे वास्तुशिल्प हे अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण आणि कलात्मक आहे. येथील प्रत्येक लेणे हे एका सलग दगडात कोरलेले असून, त्यावर अतिशय बारीक आणि सुंदर नक्षीकाम केलेले आहे.
विशेषतः कैलास मंदिर हे एक अद्वितीय उदाहरण आहे. या मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर दोन्ही बाजूंना हत्ती आणि सिंहाच्या भव्य मूर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराच्या अंतर्भागात अनेक स्तंभ आणि खांब आहेत, ज्यावर विविध देवी-देवतांची शिल्पे कोरलेली आहेत.
वेरूळ लेण्यांचे पर्यटन महत्त्व
वेरूळ लेणी ही जागतिक वारसा स्थळ असून, जगभरातून येथे पर्यटक भेट देतात. या लेण्यांच्या अद्वितीय वास्तुकलेमुळे आणि ऐतिहासिक महत्त्वामुळे वेरूळ लेणी महाराष्ट्रातील एक प्रमुख पर्यटनस्थळ बनले आहे.
येथे पर्यटकांसाठी विविध सुविधा उपलब्ध आहेत. प्रवेशासाठी तिकिट काढावे लागते. तसेच, लेण्यांच्या सभोवताली अनेक हॉटेल्स आणि रेस्टॉरंट्स आहेत. वेरूळ लेणी पाहण्यासाठी किमान 2-3 तास लागतात.
वेरूळ लेणी कशी पोहोचाल?
वेरूळ लेणी औरंगाबाद शहरापासून सुमारे 30 किमी अंतरावर आहेत. औरंगाबाद विमानतळ हे वेरूळ लेण्यांच्या जवळचे विमानतळ आहे. येथून टॅक्सी किंवा बसने वेरूळ गावात पोहोचता येते.
तसेच, औरंगाबाद रेल्वे स्थानकापासून वेरूळ गावापर्यंत नियमित बस सेवा उपलब्ध आहे. खाजगी वाहनाने जाणाऱ्यांसाठी औरंगाबाद ते वेरूळ हा रस्ता चांगल्या स्थितीत आहे.
वेरूळ लेणी भेट देण्याची उत्तम वेळ
वेरूळ लेणी पाहण्यासाठी हिवाळा हा सर्वोत्तम हंगाम मानला जातो. ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या महिन्यांमध्ये हवामान अनुकूल असते. उन्हाळ्यात तापमान जास्त असल्याने लेणी पाहणे थोडे कठीण जाते.
पावसाळ्यात मात्र वेरूळ परिसरात मुसळधार पाऊस पडतो. त्यामुळे जून ते सप्टेंबर हे महिने टाळणे इष्ट ठरते.
तर मित्रांनो, वेरूळ लेणी ही महाराष्ट्रातील एक अद्वितीय ऐतिहासिक वास्तू आहे. येथील प्रत्येक लेणे हे वास्तुकला आणि शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. वेरूळ लेणी पाहण्याचा अनुभव तुम्हाला नक्कीच अविस्मरणीय वाटेल. तर लवकरच वेरूळला भेट द्या आणि या अद्भुत ठिकाणाचा आनंद लुटा!
