|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
तुळस (Ocimum sanctum), ज्याला इंग्रजीत Holy Basil आणि मराठीत “पवित्र तुळस” किंवा “तुळशी” म्हणतात, ही भारतीय संस्कृतीत अतिशय महत्त्वाची आणि पवित्र मानली जाणारी वनस्पती आहे. ही एक औषधी वनस्पती आहे जी आयुर्वेदात तिच्या औषधीय गुणधर्मांसाठी प्रसिद्ध आहे.
तुळशीच्या अनेक जाती आहेत, परंतु भारतात प्रामुख्याने दोन प्रकार आढळतात – राम तुळस आणि कृष्ण तुळस. या लेखात आपण तुळशीचे प्रकार, उपयोग, फायदे आणि सांस्कृतिक महत्त्व याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊ.
तुळशीचे प्रकार
तुळशीच्या काही प्रमुख जाती खालीलप्रमाणे आहेत:
- राम तुळस – पाने हलक्या हिरव्या रंगाची व मऊ सुगंधाची. पूजेसाठी आणि औषधांसाठी वापरली जाते.
- कृष्ण तुळस – पाने गडद हिरवी किंवा जांभळट रंगाची. सुगंध तीव्र असतो. आयुर्वेदात विशेष महत्त्व.
- वाण तुळस – जंगलात आढळणारी जात, प्रामुख्याने औषधी वापरासाठी.
- कपूर तुळस – कपूरसारखा सुगंध असलेली, औषधांसाठी वापरली जाणारी जात.
तुळशीचे सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व
- भगवान विष्णूची प्रिय वनस्पती – तुळशीला “विष्णुप्रिया” मानले जाते.
- पूजा आणि वृंदावन – अंगणात तुळशीवृंदावन बांधून तुळशीची दररोज पूजा केली जाते.
- तुळशी विवाह – कार्तिक महिन्यात तुळशी व भगवान विष्णू/श्रीकृष्ण यांचा प्रतीकात्मक विवाह केला जातो.
- आध्यात्मिक महत्त्व – तुळशीच्या झाडाजवळ ध्यान केल्याने मानसिक शांती मिळते व नकारात्मक ऊर्जा दूर होते.
तुळशीचे औषधी गुणधर्म
आयुर्वेदात तुळशीला “रसायन” (जीवनशक्ती वाढवणारी वनस्पती) मानले जाते. तिच्या पानांमध्ये
अँटिऑक्सिडंट, अँटी-बॅक्टेरियल, अँटी-व्हायरल आणि अँटी-इन्फ्लेमेटरी गुणधर्म असतात.
तुळशीचे प्रमुख फायदे
- रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते
- सर्दी, खोकला, दमा व श्वसनविकारांवर उपयुक्त
- पचन सुधारते व अपचन/गॅस कमी करते
- तणाव व चिंता कमी करते (तुळशीचा चहा उपयुक्त)
- त्वचेच्या जळजळ, मुरुमांवर लेप उपयुक्त
- रक्तदाब नियंत्रित करून हृदयाचे आरोग्य राखते
- मधुमेह नियंत्रणास मदत करते
तुळशीचा वापर
- तुळशीचा चहा – पाने उकळून त्यात मध व लिंबाचा रस घालून.
- आयुर्वेदिक औषधं – पाने, मुळे, बिया व फुले औषधनिर्मितीत.
- पूजा – भगवान विष्णू व श्रीकृष्णाला अर्पण.
- कॉस्मेटिक्स – साबण, क्रीम, फेसवॉशमध्ये तुळशी अर्क.
तुळशीची लागवड व काळजी
- लागवड – सूर्यप्रकाश असलेल्या ठिकाणी, चांगला निचरा होणाऱ्या मातीत.
- पाणी – माती ओलसर ठेवावी, पण जास्त पाणी देऊ नये.
- काळजी – पाने नियमित तोडल्याने वाढ चांगली होते. कीटकांसाठी नैसर्गिक उपाय वापरावा.
तुळशीचे पर्यावरणीय फायदे
- हवा शुद्ध करते – प्रदूषण कमी व ऑक्सिजन वाढवते.
- कीटकनाशक प्रभाव – मच्छर व कीटकांना दूर ठेवते.
- जैवविविधता – परागकण वाढवून पर्यावरणाला फायदा.
तुळशीबद्दल काही रोचक तथ्ये
- संस्कृतमध्ये तुळशीला “अद्वितीय” म्हटले जाते.
- तुळशीची पाने खाद्यपदार्थांना सुगंध देण्यासाठी वापरली जातात.
- नासाच्या संशोधनानुसार तुळस ही हवा शुद्ध करणारी सर्वोत्तम वनस्पतींपैकी एक आहे.
निष्कर्ष
तुळस ही धार्मिक, सांस्कृतिक आणि औषधी दृष्टिकोनातून अतिशय महत्त्वाची वनस्पती आहे. आरोग्यदायी फायदे, पर्यावरणीय योगदान आणि सांस्कृतिक महत्त्व यामुळे तुळशीचे प्रत्येक घरात असणे आवश्यक आहे.
तुळशीला आपल्या जीवनात स्थान द्या आणि तिच्या पवित्रतेचा व औषधी गुणांचा लाभ घ्या!
