|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत मुक्ताबाई या १३व्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक प्रमुख संत आणि कवयित्री होत्या. त्या वारकरी संप्रदायाच्या पहिल्या महिला संतांपैकी एक मानल्या जातात. त्यांचे जीवन, काव्य आणि भक्ती यांनी मराठी साहित्य आणि वारकरी संप्रदायावर अमिट छाप सोडली आहे. या लेखात आपण संत मुक्ताबाई यांच्या जीवनाविषयी, त्यांच्या कार्याविषयी आणि त्यांच्या योगदानाविषयी सविस्तर माहिती घेऊया.
संत मुक्ताबाई यांचा जन्म आणि कुटुंब
संत मुक्ताबाई यांचा जन्म इ.स. १२७९ मध्ये महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यातील आपेगाव येथे झाला. त्यांचे वडील विठ्ठलपंत कुलकर्णी आणि आई रुक्मिणीबाई हे धार्मिक आणि विद्वान व्यक्तिमत्त्व होते. मुक्ताबाई या विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांच्या चार अपत्यांपैकी सर्वात लहान होत्या. त्यांना तीन थोरले भाऊ होते: संत निवृत्तिनाथ, संत ज्ञानेश्वर आणि संत सोपानदेव. हे सर्व भाऊ-बहीण वारकरी संप्रदायाचे प्रमुख संत होते आणि त्यांनी भक्ती चळवळीला नवीन दिशा दिली.
मुक्ताबाई यांचे कुटुंब नाथ संप्रदायाशी जोडलेले होते. त्यांचे वडील विठ्ठलपंत यांनी काशी येथे रामाश्रमा स्वामींकडून दीक्षा घेतली होती, परंतु नंतर ते गृहस्थाश्रमी जीवन जगले. या कुटुंबाला समाजातील रूढीग्रस्त ब्राह्मणांकडून अनेक अडथळ्यांचा सामना करावा लागला, कारण विठ्ठलपंत यांनी सन्यासानंतर पुन्हा गृहस्थाश्रमी जीवन स्वीकारले होते, जे तत्कालीन समाजात हेटाळणीचे कारण मानले जायचे.
संत मुक्ताबाई यांचे शिक्षण आणि आध्यात्मिक प्रवास
संत मुक्ताबाई यांचे शिक्षण त्यांच्या कुटुंबातच झाले. त्यांचे थोरले भाऊ निवृत्तिनाथ हे त्यांचे गुरू होते, ज्यांनी त्यांना नाथ संप्रदायातील तत्त्वज्ञान आणि योगमार्गाची दीक्षा दिली. मुक्ताबाई यांनी वेदांचा अभ्यास केला आणि लहान वयातच आध्यात्मिक प्रगल्भता प्राप्त केली. त्यांच्या भावंडांनीही त्यांना भक्ती आणि ज्ञानमार्गावर प्रेरित केले.
मुक्ताबाई यांचे जीवन साधे आणि वैराग्यमय होते. त्यांनी भक्ती आणि योग यांचा समन्वय साधत, सामान्य लोकांना परमेश्वरापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवला. त्यांचे विचार साधे, स्पष्ट आणि प्रेरणादायी होते, ज्यामुळे त्या मराठी साहित्यातील पहिल्या कवयित्री म्हणून ओळखल्या गेल्या.
संत मुक्ताबाई यांचे साहित्यिक योगदान
संत मुक्ताबाई यांनी एकूण ४१ अभंग रचले, जे मराठी साहित्यातील अमूल्य ठेवा मानले जातात. त्यांचा सर्वात प्रसिद्ध अभंग आहे “ताटी उघड ज्ञानेश्वरा”, जो त्यांनी आपल्या भाऊ संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संवाद साधताना रचला. या अभंगात त्यांनी ज्ञानेश्वरांना जगाच्या टीकेकडे दुर्लक्ष करून आध्यात्मिक मार्गावर पुढे जाण्याचा सल्ला दिला. हा अभंग मराठी साहित्यातील एक मैलाचा दगड मानला जातो.
त्यांच्या अभंगांमध्ये भक्ती, योग, आत्मज्ञान आणि सामाजिक समता यांचा समावेश आहे. त्यांनी परमेश्वराला प्रियकराच्या रूपात संबोधले आणि सर्वसामान्यांना आध्यात्मिक मार्गाची ओळख करून दिली. त्यांच्या काव्यात सामाजिक असमानता आणि रूढींविरुद्ध बंडखोरी दिसून येते. त्यांनी लिहिलेल्या ज्ञानबोधा या ग्रंथात निवृत्तिनाथ यांच्याशी झालेल्या संवादाचा समावेश आहे, जो आत्मज्ञानाचा गहन विचार मांडतो.
मुक्ताबाई यांनी संतांना परिभाषित करताना म्हटले आहे, “संत जेने वहावे, जग बोलणे सोसावे”, म्हणजेच खरा संत तो आहे जो टीका सहन करू शकतो आणि जगाच्या बोलण्याला सामोरे जाऊ शकतो. या विचारातून त्यांची प्रगल्भता आणि सामाजिक दृष्टिकोन दिसून येतो.
संत मुक्ताबाई आणि चांगदेव
संत मुक्ताबाई यांनी योगी चांगदेव यांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले, जे त्यांचे शिष्य बनले. एकदा चांगदेव यांनी आपल्या योगशक्तींचा अभिमान दाखवण्यासाठी वाघावर स्वार होऊन आणि सापाचा चाबूक वापरून ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना भेटायला आले. यावर मुक्ताबाई आणि त्यांच्या भावांनी भिंत उडवून चांगदेवांचा अभिमान मोडला. नंतर मुक्ताबाई यांनी चांगदेवांना खऱ्या आध्यात्मिक मार्गाची शिकवण दिली आणि त्यांना आपले शिष्य बनवले.
चांगदेव यांना मार्गदर्शन करताना मुक्ताबाई म्हणाल्या, “जिथे लिंगभेद आहे, तिथे परमेश्वर नाही”, म्हणजेच जो खऱ्या अर्थाने परमेश्वराला पाहतो, तो सर्व प्राणिमात्रांमध्ये समानता पाहतो. या शिकवणीमुळे चांगदेव यांचे जीवन बदलले आणि ते मुक्ताबाईंचे अनुयायी झाले.
संत मुक्ताबाई यांचे चमत्कार
संत मुक्ताबाई यांच्याशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत. एकदा त्यांना गोड शेवया बनवण्यासाठी तवा हवा होता, परंतु गावातील एका व्यक्तीने, विसोबा खेचर याने, त्यांना तवा देण्यास नकार दिला. यावर मुक्ताबाई यांनी आपल्या भावाच्या, संत ज्ञानेश्वर यांच्या, पाठीवर शेवया भाजल्या. हा चमत्कार पाहून विसोबा यांनी त्यांची माफी मागितली आणि नंतर ते मुक्ताबाईंचे शिष्य झाले.
अशाच प्रकारे, जेव्हा संत नामदेव यांना त्यांच्या अभिमानाबद्दल समजावण्याची वेळ आली, तेव्हा मुक्ताबाई यांनी त्यांना आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून विश्वदर्शन घडवले आणि त्यांचा अहंकार दूर केला.
संत मुक्ताबाई यांचा समाधी आणि वारसा
संत मुक्ताबाई यांनी इ.स. १२९७ मध्ये जळगाव जिल्ह्यातील मेहुण (आता मुक्ताईनगर) येथे तापी नदीच्या काठी समाधी घेतली. असे म्हटले जाते की, त्या आपल्या थोरल्या भावासोबत, निवृत्तिनाथांसोबत, तीर्थयात्रेवर असताना वादळात त्या तापी नदीत वाहून गेल्या आणि तिथेच त्यांनी गुप्त समाधी प्राप्त केली.
मुक्ताईनगर येथील संत मुक्ताबाई मंदिर हे आजही भक्तांचे प्रमुख आकर्षण आहे. दरवर्षी माघ वारी आणि महाशिवरात्रीला येथे मोठ्या संख्येने भाविक येतात. आषाढी एकादशीला येथे पालखी सोहळा आयोजित केला जातो.
संत मुक्ताबाई यांचे योगदान
संत मुक्ताबाई यांनी आपल्या अभंगांद्वारे आणि आध्यात्मिक शिकवणींद्वारे वारकरी संप्रदायाला समृद्ध केले. त्यांनी सामाजिक असमानतेविरुद्ध आवाज उठवला आणि स्त्री-पुरुष समानतेचा पुरस्कार केला. त्यांच्या काव्यातील साधेपणा आणि गहनता यामुळे त्यांचे विचार सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले. त्यांनी मराठी साहित्यातील पहिल्या कवयित्री म्हणून इतिहास घडवला आणि भक्ती चळवळीला नवीन दिशा दिली.
त्यांचे अभंग आजही महाराष्ट्रातील बालभारतीच्या पाठ्यपुस्तकांमध्ये समाविष्ट आहेत, आणि भगवत कथा वाचक त्यांचा आदराने उल्लेख करतात. मुक्ताईनगर हे शहर त्यांच्या स्मरणार्थ नाव देण्यात आले आहे, जे त्यांच्या प्रभावाचे प्रतीक आहे.
निष्कर्ष
संत मुक्ताबाई यांचे जीवन आणि कार्य मराठी साहित्य आणि भक्ती चळवळीतील एक प्रेरणादायी अध्याय आहे. त्यांनी आपल्या अभंगांद्वारे आणि शिकवणींद्वारे भक्ती, योग आणि सामाजिक समतेचा संदेश दिला. त्यांचे विचार आणि काव्य आजही लाखो भक्तांना प्रेरणा देतात. संत मुक्ताबाई यांचा वारसा मराठी संस्कृतीत अजरामर आहे, आणि त्यांचे जीवन आपल्याला साधेपणा, भक्ती आणि आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवते.
