|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पांडुरंग सदाशिव साने, ज्यांना सर्वत्र साने गुरुजी म्हणून ओळखले जाते, हे मराठी साहित्यातील एक थोर साहित्यिक, शिक्षक, स्वातंत्र्यसैनिक, समाजसुधारक आणि गांधीवादी विचारवंत होते. त्यांचा जन्म २४ डिसेंबर १८९९ रोजी महाराष्ट्रातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील दापोली तालुक्यातील पालगड या गावी झाला आणि ११ जून १९५० रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांनी आपल्या लेखनातून, विशेषत: बालसाहित्याद्वारे, लाखो मनांना प्रेरणा दिली आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतही मोलाचे योगदान दिले. त्यांचे साहित्य आणि विचार आजही प्रासंगिक आणि प्रेरणादायी आहेत.
बालपण आणि शिक्षण
साने गुरुजी यांचा जन्म एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील सदाशिवराव हे गावातील खोत (महसूल संकलक) होते, तर त्यांची आई यशोदाबाई यांनी त्यांच्यावर संस्कारांचा खोल प्रभाव टाकला. लहानपणी साने गुरुजींचे कुटुंब आर्थिकदृष्ट्या सधन होते, परंतु नंतर त्यांची आर्थिक परिस्थिती बिकट झाली. त्यांच्या आईचे १९१७ मध्ये वैद्यकीय सुविधांच्या अभावामुळे निधन झाले, ज्याचा त्यांच्या मनावर खोल परिणाम झाला. ही घटना त्यांच्या प्रसिद्ध आत्मचरित्रात्मक कादंबरी “श्यामची आई” मधून प्रकट होते.
साने गुरुजींनी प्राथमिक शिक्षण पालगड आणि धुळे जिल्ह्यातील दोंडाईचा येथे घेतले. त्यांच्या हुशारीमुळे शिक्षकांकडून त्यांचे नेहमीच कौतुक होत असे. पुढील शिक्षणासाठी ते पुण्याला गेले, जिथे त्यांनी न्यू इंग्लिश स्कूलमधून मॅट्रिक (इयत्ता दहावी) आणि नंतर न्यू पूना कॉलेज (आता सर परशुरामभाऊ कॉलेज) मधून मराठी आणि संस्कृत विषयात बी.ए. आणि एम.ए. पदव्या मिळवल्या.
साहित्यिक योगदान
साने गुरुजींनी जवळपास ८० हून अधिक पुस्तके लिहिली, ज्यात कथा, कादंबऱ्या, कविता, निबंध आणि बालसाहित्य यांचा समावेश आहे. त्यांचे साहित्य साधे, भावनाप्रधान आणि मानवतावादी मूल्यांनी परिपूर्ण आहे. त्यांच्या काही उल्लेखनीय साहित्यकृती खालीलप्रमाणे आहेत:
- श्यामची आई: ही त्यांची सर्वात प्रसिद्ध आत्मचरित्रात्मक कादंबरी आहे, जी त्यांच्या आईच्या प्रेमळ आणि संस्कारक्षम स्वभावाचे सुंदर चित्रण करते. ही कादंबरी मराठी साहित्यातील एक उत्कृष्ट कृती मानली जाते आणि तिचे मराठी चित्रपटातही रूपांतर झाले आहे.
- गोड गोष्टी: या पुस्तकात त्यांनी जागतिक साहित्यातील काही उत्कृष्ट कृतींचे (उदा., ह्यूगोच्या लेस मिझरेबल आणि गटेच्या फाऊस्ट) सुलभ आणि संक्षिप्त रूप मराठीत आणले.
- साधना: साने गुरुजींनी स्वातंत्र्योत्तर काळात “साधना” नावाचे साप्ताहिक सुरू केले, ज्याद्वारे त्यांनी सामाजिक सुधारणा, स्वातंत्र्य आणि मानवता यावर विचार मांडले.
- कला म्हणजे काय?: लिओ टॉल्स्टॉयच्या What is Art? या पुस्तकाचा त्यांनी मराठीत अनुवाद केला.
त्यांचे लेखन विशेषत: मुलांना उद्देशून होते, ज्यामुळे त्यांना “राष्ट्रीय शिक्षक” ही पदवी मिळाली. त्यांच्या साहित्यात देशप्रेम, सामाजिक सुधारणा आणि मानवतावादी मूल्ये यांचा समावेश आहे.
स्वातंत्र्य चळवळ आणि सामाजिक कार्य
साने गुरुजी हे गांधीवादी विचारांचे कट्टर अनुयायी होते. त्यांनी १९३० ते १९४७ या कालावधीत स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला आणि आठ वेळा तुरुंगवास भोगला, ज्यामध्ये धुळे, त्रिचनापल्ली, नाशिक, येरवडा आणि जळगाव येथील तुरुंगांचा समावेश आहे. त्यांनी एकूण सहा वर्षे आणि सात महिने तुरुंगात घालवले. १९३० मध्ये धुळे तुरुंगात असताना त्यांनी विनोबा भावे यांच्या भगवद्गीतेवरील प्रवचनांचे टिपण घेतले, ज्यामुळे विनोबा भावे यांचे “गीता प्रवचने” हे पुस्तक तयार झाले.
त्यांनी आंतरभारती चळवळ सुरू केली, ज्याचा उद्देश भारतीय भाषांमधील एकता आणि राष्ट्रीय एकात्मता वाढवणे हा होता. याचबरोबर, त्यांनी खानदेशात गावोगाव स्वातंत्र्याचा संदेश पोहोचवला आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या फैजपूर अधिवेशनाच्या आयोजनात महत्त्वाची भूमिका बजावली. १९४२ च्या “भारत छोडो” आंदोलनातही त्यांनी १५ महिन्यांचा तुरुंगवास भोगला.
साने गुरुजींनी सामाजिक सुधारणांवरही भर दिला. त्यांनी अस्पृश्यतेच्या विरोधात काम केले आणि सामाजिक व आर्थिक विषमता दूर करण्याचे आवाहन केले. त्यांचे विचार आजही सामाजिक समतेच्या दृष्टीने प्रेरणादायी आहेत.
शिक्षक म्हणून योगदान
साने गुरुजींनी १९२४ ते १९३० या कालावधीत जळगाव जिल्ह्यातील अमळनेर येथील प्रताप हायस्कूलमध्ये शिक्षक म्हणून काम केले. येथे त्यांनी विद्यार्थ्यांना स्वावलंबन आणि देशप्रेमाचे धडे दिले. १९२८ मध्ये त्यांनी “विद्यार्थी” नावाचे मासिक सुरू केले, जे विद्यार्थ्यांना प्रेरणा देणारे ठरले. त्यांच्या प्रेमळ आणि प्रेरक स्वभावामुळे त्यांना विद्यार्थ्यांकडून “गुरुजी” ही उपाधी मिळाली, जी पुढे त्यांच्या नावाचा अविभाज्य भाग बनली.
वैयक्तिक आयुष्य आणि निधन
साने गुरुजींचे आयुष्य अत्यंत साधे आणि तत्त्वनिष्ठ होते. त्यांच्या आईच्या निधनाचा त्यांच्यावर खोल परिणाम झाला होता, ज्यामुळे त्यांच्या लेखनात मातृप्रेम आणि मानवता यांचे विशेष स्थान दिसते. महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर ते प्रचंड व्यथित झाले होते. ११ जून १९५० रोजी त्यांनी अती झोपेच्या गोळ्यांचे सेवन केल्यामुळे त्यांचे निधन झाले.
वारसा
साने गुरुजींचा वारसा त्यांच्या साहित्य, सामाजिक कार्य आणि स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदानातून आजही जिवंत आहे. त्यांच्या नावाने साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक आणि आंतरभारती अनुवाद सुविधा केंद्र स्थापन करण्यात आले आहे. याशिवाय, उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठात साने गुरुजी संस्कार केंद्र स्थापन करण्यात आले आहे, जे त्यांच्या विचारांचा प्रसार करते. त्यांचे साहित्य आणि विचार आजही तरुण पिढीला प्रेरणा देतात.
प्रेरणादायी विचार
साने गुरुजींचे काही प्रेरणादायी विचार:
- “सभोवतालचा सारा संसार सुखी व समृद्ध व्हावा, ज्ञान-विज्ञान संपन्न व कलामय व्हावा, प्रेममय व्हावा हीच एक मला तळमळ आहे.”
- “आपल्या भारत देशामधील सामाजिक आणि आर्थिक विषमता नष्ट केली पाहिजे.”
- “निसर्गाची आपल्यावर खूप मोठी कृपा आहे. आपण त्याचा योग्य उपयोग करून घेतला पाहिजे.”
निष्कर्ष
साने गुरुजी हे मराठी साहित्यातील एक अजरामर व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांचे साहित्य, शिक्षण आणि स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदान यामुळे ते आजही लाखो लोकांच्या हृदयात जिवंत आहेत. त्यांचे जीवन आणि विचार प्रत्येक मराठी माणसासाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांच्या साहित्याचा आणि विचारांचा वारसा पुढील पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरेल.
