|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
डॉ. वसंत रणछोड गोवारीकर (२५ मार्च १९३३ – २ जानेवारी २०१५) हे भारतातील एक अग्रगण्य शास्त्रज्ञ आणि थोर संशोधक होते. त्यांनी अवकाश संशोधन, हवामानशास्त्र आणि रासायनिक अभियांत्रिकी या क्षेत्रांमध्ये मोलाचे योगदान दिले. त्यांचे कार्य आणि समर्पण यामुळे ते भारतीय विज्ञान क्षेत्रातील एक प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळखले जातात. या लेखात डॉ. वसंत गोवारीकर यांच्या जीवनाविषयी आणि त्यांच्या योगदानाविषयी सविस्तर माहिती दिली आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
डॉ. वसंत गोवारीकर यांचा जन्म २५ मार्च १९३३ रोजी पुण्यात झाला. त्यांचे बालपण कोल्हापूरच्या कोष्टी गल्लीत गेले. त्यांचे वडील रणछोडदास गोवारीकर हे अभियंता होते, परंतु त्यांना साहित्याची आवड होती, ज्याचा प्रभाव वसंत यांच्यावर पडला.
त्यांनी कोल्हापूर येथे पदवीपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आणि पुढील शिक्षणासाठी इंग्लंडला गेले. त्यांनी बर्मिंगहॅम विद्यापीठातून रासायनिक अभियांत्रिकीमध्ये मास्टर्स आणि डॉक्टरेट पदवी प्राप्त केली. त्यांच्या डॉक्टरेट संशोधनादरम्यान त्यांनी डॉ. एफ.एच. गार्नर यांच्यासोबत काम केले आणि ‘गार्नर-गोवारीकर सिद्धांत’ विकसित केला, जो घन पदार्थ आणि द्रव यांच्यातील उष्णता व द्रव्यमान हस्तांतरणाचा एक नाविन्यपूर्ण सिद्धांत आहे.
करिअर आणि योगदान
डॉ. गोवारीकर यांनी आपल्या करिअरची सुरुवात भारतीय अवकाश संशोधन संस्था (ISRO) मध्ये केली. त्यांनी डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारताच्या उपग्रह संशोधन कार्यक्रमात मोलाचे योगदान दिले. त्यांनी ISRO चे संचालक म्हणून काम केले आणि अवकाश संशोधन क्षेत्रात अनेक नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले.
भारतीय मान्सून मॉडेल
डॉ. गोवारीकर यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी विकसित केलेले भारतीय मान्सून मॉडेल. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने स्वतःचे मान्सून अंदाज मॉडेल तयार केले, ज्यामुळे पावसाचा अचूक अंदाज वर्तवणे शक्य झाले.
हे मॉडेल शेती आणि अर्थव्यवस्थेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरले, कारण भारतातील शेती मोठ्या प्रमाणात मान्सूनवर अवलंबून आहे.
खते विश्वकोश
डॉ. गोवारीकर यांनी त्यांच्या सहकाऱ्यांसह २००८ मध्ये ‘द फर्टिलायझर एन्सायक्लोपीडिया’ नावाचा एक व्यापक विश्वकोश संकलित केला. या विश्वकोशात खतांच्या रासायनिक रचनेची माहिती, त्यांचे उत्पादन, वापर आणि पर्यावरणीय व आर्थिक परिणाम यासंबंधी ४,५०० प्रविष्ट्या समाविष्ट आहेत.
हा विश्वकोश शेती आणि पर्यावरण संशोधनासाठी एक महत्त्वाचा संदर्भ ठरला.
प्रशासकीय आणि शैक्षणिक योगदान
- वैज्ञानिक सल्लागार: १९९१ ते १९९३ या काळात डॉ. गोवारीकर यांनी भारताचे पंतप्रधान पी.व्ही. नरसिंह राव यांचे वैज्ञानिक सल्लागार म्हणून काम केले.
- विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभाग: १९८६ ते १९९१ या काळात ते भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागाचे सचिव होते.
- पुणे विद्यापीठ: त्यांनी पुणे विद्यापीठाचे कुलगुरू म्हणूनही काम पाहिले.
- मराठी विज्ञान परिषद: १९९४ ते २००० या काळात ते मराठी विज्ञान परिषदेचे अध्यक्ष होते, जिथे त्यांनी मराठी भाषेत विज्ञान प्रसारासाठी महत्त्वाचे योगदान दिले.
- राजीव गांधी विज्ञान तंत्रज्ञान आयोग: त्यांनी महाराष्ट्र शासनाच्या या आयोगाचे अध्यक्षपद भूषवले.
पुरस्कार आणि सन्मान
डॉ. गोवारीकर यांच्या कार्याला अनेक पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले. त्यांना भारत सरकारकडून पद्मश्री आणि पद्मभूषण हे प्रतिष्ठित पुरस्कार मिळाले. याशिवाय, त्यांना विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योगदानासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय सन्मान मिळाले.
वैयक्तिक जीवन आणि वारसा
डॉ. गोवारीकर यांचे बालपण कोल्हापूरात गेले, जिथे त्यांना साहित्य आणि विज्ञान यांचा संगम लाभला. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व साधे आणि प्रेरणादायी होते. त्यांनी नेहमीच तरुणांना विज्ञान आणि संशोधनासाठी प्रोत्साहित केले.
२ जानेवारी २०१५ रोजी पुण्यातील दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालयात त्यांचे अल्प आजाराने निधन झाले. वयाच्या ८१व्या वर्षी त्यांनी या जगाचा निरोप घेतला, परंतु त्यांचे कार्य आणि विचार आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतात.
निष्कर्ष
डॉ. वसंत गोवारीकर हे भारतीय विज्ञान क्षेत्रातील एक अजरामर नाव आहे. त्यांनी अवकाश संशोधन, हवामानशास्त्र आणि शेती यासारख्या क्षेत्रांमध्ये दिलेले योगदान आजही भारताच्या प्रगतीत महत्त्वाची भूमिका बजावते.
त्यांचे मान्सून मॉडेल आणि खते विश्वकोश यासारखे प्रकल्प भारतीय शास्त्रज्ञांच्या नवनिर्मितीचे आणि समर्पणाचे प्रतीक आहेत. त्यांचा हा प्रेरणादायी प्रवास प्रत्येक भारतीयाला अभिमान वाटावा असा आहे.
