|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक अग्रगण्य नेते, समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि पत्रकार होते. त्यांचा जन्म २३ जुलै १८५६ रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली गावात झाला. टिळकांचे कार्य आणि विचार आजही भारतीयांना प्रेरणा देतात. त्यांना “लोकमान्य” ही उपाधी लोकांनी दिली, ज्याचा अर्थ “लोकांनी मान्य केलेला नेता” असा आहे. त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्याला नवीन दिशा दिली आणि जनजागृतीसाठी अनेक क्रांतिकारी पावले उचलली.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म एका मराठी चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील गंगाधरपंत टिळक हे संस्कृतचे विद्वान आणि शिक्षक होते. लहानपणीच टिळकांनी आपली बुद्धिमत्ता आणि देशभक्ती दाखवली. त्यांनी पुण्यातील डेक्कन कॉलेजमधून गणित आणि संस्कृत विषयात बी.ए. पदवी मिळवली आणि नंतर कायद्याचीही पदवी घेतली. मात्र, त्यांनी वकिली करण्यापेक्षा देशसेवा आणि शिक्षणाला प्राधान्य दिले.
शिक्षण आणि समाजसुधारणा
टिळकांना शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजात जागृती आणायची होती. त्यासाठी त्यांनी १८८० मध्ये विष्णुशास्त्री चिपळूणकर आणि गोपाळ गणेश आगरकर यांच्यासोबत न्यू इंग्लिश स्कूलची स्थापना केली. त्यानंतर १८८५ मध्ये डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी आणि फर्ग्युसन कॉलेजची स्थापना केली. या संस्थांनी मराठी तरुणांना आधुनिक शिक्षण देण्यासोबतच राष्ट्रीय भावना जागृत केली.
पत्रकारिता आणि जनजागृती
टिळकांनी पत्रकारितेच्या माध्यमातून जनतेत स्वातंत्र्याची ज्योत पेटवली. त्यांनी १८८१ मध्ये “केसरी” (मराठी) आणि “मराठा” (इंग्रजी) ही वृत्तपत्रे सुरू केली. “केसरी” मधून त्यांनी ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांवर टीका केली आणि जनतेला स्वातंत्र्यलढ्यासाठी प्रेरित केले. त्यांचे “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच” हे वाक्य भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे ब्रीदवाक्य बनले.
स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान
लोकमान्य टिळकांनी स्वातंत्र्यलढ्याला जनआंदोलनाचे स्वरूप दिले. त्यांनी जनतेला एकत्र आणण्यासाठी सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंती उत्सव सुरू केले. या उत्सवांमुळे सामान्य लोकांमध्ये राष्ट्रीय भावना आणि एकता निर्माण झाली. त्यांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला आणि “गरम दल” चे नेतृत्व केले. त्यांनी पूर्ण स्वराज्याची मागणी केली, ज्यामुळे ब्रिटिश सरकारला धक्का बसला.
तुरुंगवास आणि “गीतारहस्य”
टिळकांना त्यांच्या क्रांतिकारी विचारांमुळे आणि लेखनामुळे अनेकदा तुरुंगवास भोगावा लागला. १९०८ मध्ये त्यांच्या “केसरी” मधील लेखांमुळे त्यांना ६ वर्षांचा तुरुंगवास झाला. मंडाले (म्यानमार) येथील तुरुंगात असताना त्यांनी “गीतारहस्य” हा भगवद्गीतेवर आधारित ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथात त्यांनी कर्मयोग आणि स्वातंत्र्याच्या तत्त्वज्ञानाची मांडणी केली.
राजकीय विचारसरणी
टिळकांचा स्वराज्यावर ठाम विश्वास होता. ते “स्वदेशी” आणि “बहिष्कार” या चळवळीचे समर्थक होते. त्यांनी ब्रिटिश मालावर बहिष्कार घालण्याचे आणि स्वदेशी वस्तू वापरण्याचे आवाहन केले. त्यांच्या या विचारांनी स्वातंत्र्यलढ्याला नवीन गती दिली. त्यांनी भारतीय संस्कृती आणि परंपरांचा अभिमान बाळगत आधुनिक विचारांचा स्वीकार केला.
वैयक्तिक जीवन
टिळकांचे वैयक्तिक जीवन साधे आणि तत्त्वनिष्ठ होते. त्यांचे लग्न सत्यभामाबाई यांच्याशी झाले होते. त्यांना चार मुले होती. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य देशसेवेसाठी समर्पित केले आणि वैयक्तिक सुखाचा त्याग केला.
मृत्यू आणि वारसा
लोकमान्य टिळकांचे १ ऑगस्ट १९२० रोजी मुंबईत निधन झाले. त्यांच्या निधनाने देशाला मोठा धक्का बसला, परंतु त्यांचे विचार आणि कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्याला जनआंदोलनाचे स्वरूप दिले आणि भारतीय जनतेत आत्मविश्वास निर्माण केला. आजही त्यांना “भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे जनक” म्हणून ओळखले जाते.
निष्कर्ष
लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे केवळ स्वातंत्र्यसेनानी नव्हते, तर ते एक विचारवंत, समाजसुधारक आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते. त्यांनी आपल्या कार्यातून भारतीयांना स्वराज्याचे महत्त्व पटवून दिले आणि स्वातंत्र्यलढ्याला नवी दिशा दिली. त्यांचे “केसरी” वृत्तपत्र, सार्वजनिक उत्सव आणि “गीतारहस्य” यांसारखे ग्रंथ आजही त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि देशभक्तीचे प्रतीक आहेत. लोकमान्य टिळकांचा वारसा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिला गेला आहे.
